Αόρατη Βία στο Γυναικείο Σώμα - Body Shaming

Ως body shaming ορίζεται η άσκηση κριτικής σε κάποιο άτομο, σχετικά με διάφορες πτυχές της εμφάνισης του (κιλά, ύψος, χαρακτηριστικά προσώπου/σώματος κλπ)¹. Τα χαρακτηριστικά της εμφάνισης που βρίσκονται στο στόχαστρο της επίκρισης είναι ειδωμένα ως προβληματικά/άσχημα, καθώς αποκλίνουν από αυτό που θεωρείται όμορφο και υγιές, σύμφωνα με τα ισχύοντα πρότυπα ομορφιάς.

Κύρια επίκριση ανά τα χρόνια έχει δεχθεί το σώμα των ατόμων που φέρουν περισσότερα κιλά. Η άσκηση αρνητικής κριτικής και η επίδειξη απέχθειας απέναντι στα σώματα με περισσότερα κιλά ονομάζεται «χοντροφοβία». Πολύ συχνά, η έκφραση επιθετικών σχολίων για τα κιλά κάποιου ατόμου γίνεται συγκαλυμμένα, υπό το πρόσχημα του «νοιαξίματος» για την υγεία του².

Η απώλεια κιλών της τραγουδίστριας Adele ως αφορμή έκφρασης χοντροφοβικών σχολίων.

Ωστόσο, η υγεία δεν είναι ένας μονοδιάστατος παράγοντας, ο οποίος εξαρτάται αμιγώς από το νούμερο που εμφανίζεται στην ζυγαριά, αλλά κυρίως εντοπίζεται στον τρόπο ζωής και τις συνήθειες που είναι υιοθετημένες στην καθημερινή ζωή. Παρόλα αυτά, οι παχύσαρκοι άνθρωποι συχνά χαρακτηρίζονται αυθαίρετα «άρρωστοι», «τεμπέληδες», «λαίμαργοι» και «κοιλιόδουλοι», χωρίς στην πραγματικότητα να υπάρχουν ενδείξεις για να χαρακτηριστούν με αυτόν τον τρόπο.

Για να χαρακτηριστεί κάποιο άτομο ως υπέρβαρο/παχύσαρκο χρησιμοποιείται ευρέως ως εργαλείο μέτρησης ο Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ), ο οποίος βασίζεται αποκλειστικά στο ύψος και το βάρος. Ο δείκτης αυτός, αν και εξακολουθεί να είναι ο πιο διαδεδομένος τρόπος μέτρησης, έχει βρεθεί επανειλημμένα να είναι αναξιόπιστος ως προς τον προσδιορισμό της υγείας ενός ατόμου καθώς δε λαμβάνει υπόψιν το ποσοστό του λίπους στο σώμα, ούτε τη μεταβολική λειτουργία^3,4.  Επίσης, ο ΔΜΣ δεν ανταποκρίνεται καθόλου σωστά στις εγκυμονούσες γυναίκες, στις/στους αθλήτριες/-ες, στα ηλικιωμένα άτομα ενώ δε λαμβάνει υπόψιν του τις διαφορές σωματοδομής σε φυλετικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να υπερεκτιμά κινδύνους υγείας σε μαύρα άτομα και να υποτιμά κινδύνους σε άτομα ασιατικής καταγωγής.

Ας εστιάσουμε για λίγο σε δυο προαναφερθείσες περιπτώσεις, αυτή των αθλητριών και αυτή της εγκυμοσύνης, εξετάζοντας τες υπό το πρόσχημα της υγείας.

Παρακάτω παραθέτουμε δυο παραδείγματα αθλητριών που με βάση τον ΔΜΣ θεωρούνται παχύσαρκες: 

H Valerie Adams είναι αθλήτρια σφαιροβολίας σε Ολυμπιακό επίπεδο και ο ΔΜΣ της (32) την τοποθετεί στα παχύσαρκα άτομα.

Η Christine Ohuruogu είναι αθλήτρια στίβου στα 400μ. και ο ΔΜΣ της (27) την τοποθετεί στα παχύσαρκα άτομα.

Αθλήτριες ανά τον κόσμο δέχονται αφόρητη πίεση για να χάσουν κιλά από τα άτομα που τις προπονούν με το πρόσχημα της βελτίωσης των επιδόσεων τους και της υγείας τους⁵. Συχνά, ο τρόπος παρακίνησης τους από το προπονητικό προσωπικό είναι ο εξευτελισμός, ο εκβιασμός και η ταπείνωση, οι συνηθέστερες δηλαδή μορφές του body shaming. Αυτή η πρακτική οδήγησε τις αθλήτριες του Πανεπιστημίου Γουέσλιαν να απευθύνουν μια ανοιχτή επιστολή προς τον φορέα, απαιτώντας αλλαγή στον τρόπο προπόνησης τους, ο οποίος οδήγησε πολλές από αυτές σε διατροφικές διαταραχές, ψυχολογικές διαταραχές αλλά και τραυματισμούς. Ολόκληρη την επιστολή και τα αιτήματα τους μπορείτε να τα δείτε εδώ.

Στα ελληνικά δεδομένα, αθλήτριες και αθλητές της ενόργανης γυμναστικής απηύθυναν επιστολή στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας και στον Πρωθυπουργό για να καταδείξουν τις αντιξοότητες που βίωσαν κατά την προπόνηση τους. Μεταξύ των εξευτελιστικών πρακτικών που υπέστησαν, αναφέρθηκε και ο περιορισμός στην διατροφή τους με αποτέλεσμα να φτάσουν στο σημείο να τρώνε την οδοντόκρεμα, διότι δεν άντεχαν την πείνα, και να ψάχνουν ακόμα και σε κάδους σκουπιδιών στα ξενοδοχεία όπου διέμεναν ⁶. Από τα παραπάνω, γίνεται εμφανές ότι οι αθλήτριες εξωθούνται σε άκρως ανθυγιεινές και επικίνδυνες πρακτικές για τη σωματική και ψυχική τους υγεία, υπό το πρίσμα της φροντίδας τους! 

Σε ότι αφορά την εγκυμοσύνη τώρα, υπάρχει πράγματι μια αυξημένη επαγρύπνηση γύρω από την υγεία της εγκυμονούσας, διασφαλίζοντας έτσι τη βιωσιμότητα της. Ωστόσο, η προσπάθεια του ελέγχου του γυναικείου κορμιού που εγκυμονεί δεν γίνεται αποκλειστικά και μόνο για αυτό. Όλες οι γυναίκες, ανεξαρτήτως μεγέθους, επικρίνονται και επιτηρούνται για το βάρος που βάζουν ή δε βάζουν κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης τους. Το ιδεατό σώμα που εγκυμονεί θέλει απλώς μια χαριτωμένη κοιλιά και το γεγονός της εγκυμοσύνης να μη φαίνεται όταν η πλάτη είναι γυρισμένη.  Οι παχύσαρκες γυναίκες βιώνουν την εγκυμοσύνη τους ακόμη πιο απελπιστικά. Οι πιθανότητες επιπλοκής σε παχύσαρκες γυναίκες είναι 6%-12% περισσότερες εν σχέσει με τις κανονικού βάρους γυναίκες, πράγμα που σημαίνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό παχύσαρκων γυναικών που εγκυμονούν γεννούν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα⁷. Ωστόσο οι περισσότερες εξ αυτών, τόσο πριν τη σύλληψη του εμβρύου τους όσο και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους, τρομοκρατούνται με σχόλια για το βάρος του και πώς αυτό θα βλάψει την διαδικασία της τεκνοποίησης τους, καταλήγοντας σε ένα τραυματικό βίωμα αυτής της, ούτως ή άλλως, ιδιαίτερα ευάλωτης περιόδου.  Μερικά από αυτά τα σχόλια, σύμφωνα με την Pam Vireday, εκπαιδεύτρια τοκετού στο εξωτερικό, είναι πως οι παχύσαρκες γυναίκες μπορεί να πεθάνουν κατά τον τοκετό, πως θα ήταν καλύτερα να έκαναν έκτρωση γιατί τα βρέφη τους δε θα είναι βιώσιμα, και πως πριν την καισαρική τους θα έπρεπε να κάνουν προετοιμασία για την κήδευση τους. Η καισαρική επίσης χρησιμοποιείται κατά κόρον ως μέθοδος τοκετού στις παχύσαρκες γυναίκες, καθώς θεωρούνται πολύ «χοντρές» για να γεννήσουν φυσιολογικά, ενώ κατά τη διαδικασία της καισαρικής γιατροί και προσωπικό μπορεί να τις ειρωνεύονται για το βάρος τους και για το πώς αυτό δυσκολεύει την χειρουργική διαδικασία. Σε πολλές περιπτώσεις επίσης συστήνεται η απώλεια κιλών κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης, πρακτική ιδιαίτερα επικίνδυνη. Έρευνα του Πανεπιστημίου του Ουόρστερ, μια εκ της πλειάδας ερευνών προς την ίδια κατεύθυνση, κατέδειξε ότι το στίγμα των κιλών σε παχύσαρκες και υπέρβαρες εγκυμονούσες γυναίκες οδηγούσε σε μεγαλύτερη πρόσληψη βάρους κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης, διατήρηση του βάρους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και εξαιρετικά αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης επιλόχειου κατάθλιψης⁸.

Φυσικά η άσκηση επικριτικών για το βάρος σχολίων δε σταματά με το πέρας του τοκετού, αλλά συνεχίζεται και κατά την διάρκεια της λοχείας, όπου οι γυναίκες όλων των μεγεθών βρίσκονται αντιμέτωπες με την προσδοκία της απώλειας των κιλών της εγκυμοσύνης και με την «επιστροφή» του πρότερου της εγκυμοσύνης σώματος τους. Η προσδοκία αυτή γεννάται τόσο από τα πρότυπα ομορφιάς που παρουσιάζονται στην τηλεόραση/περιοδικά/social media όσο και από τον κοινωνικό περίγυρο της γυναίκας εν γένει. Μια ποιοτική έρευνα των των Williams, Christopher και Sinski (2017)¹⁰ παρουσίασε το πώς αισθάνονται οι γυναίκες που έχουν τεκνοποιήσει στη θέα σωμάτων διάσημων γυναικών που επέστρεψαν πολύ σύντομα στην πρότερη φυσική τους κατάσταση μετά τον τοκετό. Οι ίδιες ανέφεραν συναισθήματα ντροπής για το δικό τους σώμα και ανεπάρκειας, ενώ παράλληλα αναγνώρισαν πως αυτό που βλέπουν στην φωτογραφία δεν είναι το σύνηθες, αλλά αποτέλεσμα σκληρής στέρησης και ομαδικής δουλειάς που περιλαμβάνει επαγγελματίες όλων των ειδών. Οι γυναίκες επίσης αναφέρθηκαν και στις προσδοκίες των συζύγων τους από τις ίδιες, καθώς αισθάνονται πως τα πρότυπα ομορφιάς δημιουργούν και σε εκείνους την εντύπωση του «εφικτού», με αποτέλεσμα πολλές φορές να εκφράζουν ανοιχτά ή συγκαλυμμένα σχόλια σχετικά με το σώμα τους και το πως θα «έπρεπε να είναι».

Επιστρέφοντας στο πρόσχημα της ανησυχίας σχετικά με την υγεία υπέρβαρων ατόμων, θα περίμενε κανείς τα συστήματα υγείας να λαμβάνουν ιδιαίτερη μέριμνα για αυτά, καθώς οι στατιστικές υποστηρίζουν πως κινδυνεύουν σε πολύ μεγαλύτερη βαθμό από τα «κανονικού» βάρους άτομα. Η πραγματικότητα παγκοσμίως ωστόσο είναι διαφορετική. Τα παχύσαρκα και υπέρβαρα άτομα μέσα στο σύστημα υγείας αντιμετωπίζονται με χοντροφοβικές συμπεριφορές και σχόλια από όλο το προσωπικό¹¹. Έρευνες κατάδειξαν ότι σε πολλές περιπτώσεις οι γιατροί επιλέγουν να περνούν λιγότερο χρόνο με τέτοιους ασθενείς, δεν επιδεικνύουν τον ίδιο σεβασμό συγκριτικά με αδύνατους/-ες ασθενείς, ενώ πολλοί/-ες θα προτιμούσαν να μην παράσχουν φροντίδα για υπέρβαρους ασθενείς. Επιπλέον, το ιατρικό προσωπικό συχνά συστήνει την απώλεια βάρους και αποδεσμεύει τις/τους ασθενείς χωρίς περαιτέρω διερεύνηση ή συνταγογράφηση για το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν, με αποτέλεσμα να υπομένουν αναίτιο πόνο από μη διαγεγνωσμένα προβλήματα υγείας.

Υπέρβαρες γυναίκες μοιράστηκαν την εμπειρία τους από τους παρόχους φροντίδας με τους οποίους ήρθαν σε επαφή ανα τα χρόνια, και είναι αποκαρδιωτική. Οι ίδιες ανέφεραν πως δεν αισθάνονται ότι το ιατρικό προσωπικό ακούει τις ανησυχίες τους για το εκάστοτε πρόβλημα υγείας, καθώς το βάρος τους κατηγορείται για όλα τα συμπτώματα που βιώνουν και συχνά τους συστήνεται σε όλους τους τόνους η απώλεια βάρους ως απάντηση σε ότι και αν εκφράσουν. Επιπλέον, δήλωσαν πως έχουν βιώσει ντροπή κατά την διαδικασία της εξέτασης τους, καθώς τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν (ιατρικές ρόμπες, εξεταστικά κρεβάτια, πιεσόμετρα, εργαλεία λήψης αίματος κλπ) δεν ήταν φτιαγμένα για το μέγεθος τους και ένιωσαν εκτεθειμένες από τα σχόλια του προσωπικού για το γεγονός. Τέλος, πολλές γυναίκες δήλωσαν πως το ιατρικό προσωπικό δεν μπόρεσε να εντοπίσει ζητήματα διατροφικών διαταραχών που αντιμετώπιζαν, καθώς δεν είναι αποδεκτό υπέρβαρα άτομα να φέρουν διατροφικές διαταραχές αφού παραμένουν «χοντρά». Η πραγματικότητα ωστόσο είναι τελείως διαφορετική, καθώς πολλές γυναίκες έχουν προσπαθήσει να χάσουν κιλά με πολλούς και διαφορετικούς, μη ενδεδειγμένους, τρόπους, λόγω της έλλειψης σωστής επαγγελματικής καθοδήγησης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια διαταραγμένη σχέση με το φαγητό και την αυτοεικόνα, που αν δεν προϋπήρχε, σίγουρα δημιουργήθηκε στην πορεία.

Παρά το γεγονός ότι το άρθρο εστίασε την προσοχή του στο shaming που αφορά τα κιλά και τη χοντροφοβία, επίκριση μπορεί να συμβεί για οποιοδήποτε χαρακτηριστικό του σώματος/ προσώπου, ακόμη και από άποψη συμμετρίας, αναλογίας, μεγέθους, χρώματος κλπ. Ένα από τα σύγχρονα οχήματα άσκησης επίκρισης είναι και τα social media. Η συνεχής επαφή με τις πλατφόρμες εντείνει το φαινόμενο αυτό καθώς προβάλλονται συνεχώς «ιδανικά πρότυπα» ομορφιάς. Μέσα από προωθητικές ενέργειες και διαφημίσεις, μέσα από καμπάνιες, εκπομπές και posts όπου πραγματεύονται την εικόνα του «τέλειου» και τον τρόπο με τον οποίο αυτό θα μπορούσε να αποκτηθεί, εντείνεται και κορυφώνεται η μορφή αυτή της βίας. Τα media επηρεάζουν κατά πολύ το φαινόμενο ακριβώς επειδή μέσω αυτών  καθίσταται εύκολη η πρόσβαση στον σχολιασμό και την άσκηση κριτικής, η οποία μπορεί να γίνει άμεσα και απρόσωπα.

Από την άλλη πλευρά ωστόσο, κάποιες πλατφόρμες, προσπαθούν να ανατρέψουν το κυρίαρχο αφήγημα του τέλειου και αψεγάδιαστου. Σημαντικό και ελπιδοφόρο να αναφερθεί, είναι το γεγονός πως τα τελευταία χρόνια πολλές είναι οι σελίδες και τα κινήματα που δραστηριοποιούνται ενάντια σε αυτή τη μορφή βίας μέσω άρθρων, hashtags, και δημοσιεύσεων. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά, είναι το κίνημα του body positivity όπου συχνά απλές/-οι χρήστριες/-ες αλλά και διάφορα διάσημα πρόσωπα κοινοποιούν φωτογραφίες με το σώμα τους, ενός  πραγματικού, υγιούς και αφιλτράριστου σώματος, με την λεζάντα του «bodypositivity» και του «love your body». Η προσπάθεια αυτή έχει κινητοποιήσει πολλούς ανθρώπους στην ενημέρωση και στη δράση και έχει παρακινήσει πολλες/-ούς χρήστριες/ες των media  να μιλάνε ανοιχτά για το ζήτημα αυτό, να τάσσονται κατά της βίας που το συνοδεύει αλλά και να δείχνουν το σώμα τους όπως ακριβώς είναι χωρίς να φοβούνται ή να ντρέπονται .

Λίγα λόγια για το βίντεο:

Body Shaming: Τι σε κάνει να ντρέπεσαι για το σώμα σου; Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στα πλαίσια της σειράς ψηφιακών συζητήσεων Society Uncensored ανήρτησε το παρακάτω βίντεο στο YouTube Channel του Ιδρύματος Ωνάση. Η βιομηχανία της ομορφιάς προβάλλει κατά κύριο λόγο γυναίκες, αλλά και άνδρες, «αποδεκτούς», που εντάσσονται στα στερεότυπα περί κάλλους, όπως ορίζονται σε εξώφυλλα περιοδικών και κοινωνικά δίκτυα. Γιατί πάντα κάποιος έχει λόγο στο δικό σου σώμα; Πρέπει εσύ να θωρακίζεις τον εαυτό σου για να μη γίνεσαι έρμαιο στην άποψη κάποιου; Πώς μπορούμε να αλλάξουμε τον ορισμό του τι είναι αποδεκτό ως σώμα; Τάπες, ψηλολέλεκες, τόφαλοι, κοκκαλιάρηδες, με λεύκη, με ψωρίαση, με άπειρα τατουάζ: πώς μπορούμε να πάψουμε να χαρακτηρίζουμε ανθρώπους, προσβάλλοντας και πληγώνοντάς τους;

Συμμετέχουν:

Ειρήνη Γεωργή, Διευθύντρια Δημιουργικού σε Διαφημιστική Εταιρία

Θωμάς Ζάμπρας, Stand-up κωμικός

Ελένη Κούμη, Illustrator

Aντιγόνη Πάντα-Χαρβά, Δημοσιογράφος

Σήλια Τσιούφη, Μουσικός

Συντονισμός συζήτησης: Φωτεινή Κοκκινάκη, Δημοσιογράφος, ΓΓ της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

Μιλήστε μας για την δική σας εμπειρία!

Πατώντας εδώ θα βρείτε ένα σύντομο ερωτηματολόγιο σχετικά με την δική σας εμπειρία με το body shaming, καθώς επιθυμούμε να συζητήσουμε για την επίκριση που έχουν δεχτεί τα σώματα μας, αλλά και για αυτή που ίσως έχουμε ασκήσει εμείς. Περισσότερες πληροφορίες για το ερωτηματολόγιο θα βρείτε ανοίγοντας τον σύνδεσμο.

Πηγές

1.       https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/body-shaming

2.       https://naieisaimisogynis.com/tag/%CF%87%CE%BF%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%BF%CE%B2%CE%AF%CE%B1/

3.   https://www.health.harvard.edu/blog/how-useful-is-the-body-mass-index-bmi-201603309339#app

4.   https://www.scientificamerican.com/article/is-bmi-an-accurate-way-to-measure-body-fat/

5.   https://www.femaleandmaleathletetriad.org/body_shaming_fat_talks/

    6.    https://www.tanea.gr/2021/04/07/greece/sygklonizei-epistoli-athliton-tis-enorganis-stin-sakellaropoulou-proponites-mas-vasanizan-kai-mas-ekseytelizan-epi-xronia/

7.   https://www.huffpost.com/entry/fat-shaming-pregnant-overweight-moms_n_5b89a872e4b0511db3d872a9

          8.   https://www.wpi.edu/news/wpi-led-study-pregnant-women-facing-weight-stigma-see-decreased-physical-and-mental-health

9.   https://www.dailymail.co.uk/femail/article-5516799/Bridget-Malcolm-opens-body-shaming-fashion-industry.html

        10.  Williams, B. M., Christopher, K., & Sinski, J. (2017). “Who doesn’t want to be this hot mom?”: Celebrity mom profiles and mothers’ accounts of their postpartum bodies. SAGE Open, 7(3), 2158244017720562.

 https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/2158244017720562

     11.  Lee, J. A., & Pausé, C. J. (2016). Stigma in practice: barriers to health for fat women. Frontiers in Psychology, 7, 2063. (https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2016.02063/full)